Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku*
Zbigniew Dworecki
Zwołanie Sejmu, przebieg obrad oraz podjęte na jego forum uchwały świadczyły o dużej
kulturze politycznej i zmyśle organizacyjnym działaczy polskich w zaborze pruskim
(głównie reprezentantów kół endeckich, chadeckich i narodowych konserwatystów).
Doskonale wykorzystali oni wydarzenia rewolucyjne w Niemczech i podpisane przez
Niemców zawieszenie broni w dniu 11 listopada 1918 roku. Doprowadzili do tego, że
Polski Sejm Dzielnicowy mógł zebrać się w Poznaniu legalnie, za zgodą rządu niemieckiego.
Jednak ramy dyskusji na jego forum zostały poważnie ograniczone. Sejm nie mógł podjąć
uchwały w sprawie przyłączenia Wielkopolski (lub innych ziem zaboru pruskiego) do
odrodzonego państwa polskiego. Zdecydował o tym dopiero orężny czyn Powstańców Wielkopolskich
oraz postanowienia traktatu pokojowego z Niemcami podpisanego 28 czerwca 1919 roku
w Wersalu.
W dniu 14 listopada 1918 roku tymczasowy Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu
(stanowiący, wraz z rozbudowaną wówczas siecią polskich Rad Ludowych, zalążek władz
polskich na obszarze ziem zaboru pruskiego, mających wejść - jak oczekiwała uświadomiona
narodowo i patriotyczna część społeczeństwa polskiego - w skład odradzającego się
państwa polskiego) wydał odezwę w sprawie przeprowadzenia wyborów delegatów do Polskiego
Sejmu Dzielnicowego. Wybory te odbyły się w niezwykłym pośpiechu w dniach 16 listopada
do 1 grudnia 1918 roku. Przeprowadzono je na ogół na wiecach w drodze głosowania
na przygotowane uprzednio listy kandydatów.
Do sejmu wybrano 1399 delegatów, w tym 526 z Wielkopolski, 431 ze Śląska, 262 z
Prus Królewskich, 133 ze skupisk ludności polskiej w Niemczech oraz 47 z Warmii
i Mazur. W ich gronie znalazła się spora grupa delegatów z tych obszarów zachodnich
ziem piastowskich, które po 1918 roku pozostały nadal w granicach Niemiec lub Wolnego
Miasta Gdańska. Warto także podkreślić, że wśród delegatów znalazło się 129 niewiast.
Kobietom przyznano czynne i bierne prawo wyborcze. Po raz pierwszy mogły one wspólnie
z mężczyznami debatować nad ukształtowaniem stosunków politycznych. Wśród wybranych
delegatów było także 75 księży. Razem z uczestniczącymi w obradach zaproszonymi
innymi wpływowymi duchownymi wyznania rzymskokatolickiego (S. Adamskim, W. Dymkiem,
S. Łukomskim i in.) stanowili oni bardzo aktywna grupę podczas obrad Sejmu, wywierającą
istotny wpływ na kształtowanie poglądów i postaw delegatów. Wraz z przywódcami politycznymi
z obozu narodowo-demokratycznego nadawali ton obradom i decydowali o treści podejmowanych
uchwał i rezolucji.
Polski Sejm Dzielnicowy obradował w Poznaniu w sali "Apollo" (przy ulicy
Piekary 17) w dniach 3-5 grudnia 1918 roku. Do stolicy Wielkopolski przyjechało
około 1100 spośród wybranych delegatów. Przeszło połowa z nich pochodziła z Wielkopolski.
Wśród delegatów byli delegaci wszystkich grup społecznych.
W czasie obrad Sejmu Dzielnicowego stolica Wielkopolski zmieniła swój wygląd. Ta
twierdza pruska zmieniła się w miasto tętniące życiem polskim. Na ulicach i placach
rozbrzmiewał język polski. Domy i mieszkania Polaków zostały udekorowane sztandarami
i emblematami narodowymi. Dzień 3 grudnia uznano za święto narodowe. Po mszy, która
pod wpływem płomiennego kazania sejmowego (wygłoszonego przez ks. Antoniego Strychla)
zmieniła się w manifestację patriotyczną, zebrani udali się w pochodzie z fary do
sali obrad. Po drodze wznoszono okrzyki o treści patriotycznej oraz śpiewano pieśni:
"Boże coś Polskę", "Rotę", "Jeszcze Polska nie zginęła".
Sejm wytyczył drogę działania ruchu polskiego na najbliższą przyszłość (zwłaszcza
w Wielkopolsce, na Pomorzu i Górnym Śląsku), wybrał Naczelną Radę Ludową, jako zwierzchnią
władzę Polaków w Niemczech do chwili objęcia ziem zaboru pruskiego przez rząd polski,
określił zasady sprawowania jej "rządów tymczasowych" oraz zatwierdził
żądania narodowe i terytorialne ludności polskiej w zaborze pruskim.
Mimo ograniczonych możliwości pełnego wypowiadania się delegatów i zaproszonych
gości w różnych sprawach politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturalno-oświatowych
i religijnych, myśl polityczna Sejmu Dzielnicowego koncentrowała się wokół wszystkich
tych problemów, które nurtowały szerokie rzesze społeczeństwa polskiego w zaborze
pruskim. W myśli tej znalazły swe odzwierciedlenie przede wszystkim sprawy dotyczące:
odbudowy niepodległego państwa polskiego, kształtu terytorialnego tego państwa,
rewindykacji polskich ziem zachodnich i północnych oraz tzw. kresów wschodnich,
dostępu Polski do morza, stosunku do rządu polskiego w Warszawie i Komitetu Narodowego
Polskiego w Paryżu, wydarzeń rewolucyjnych w Rosji i Niemczech, kształtowania się
stosunków polsko-niemieckich (w tym także na przestrzeni dziejów), stosunku do państw
koalicji, roli państw słowiańskich w dziejach Europy i problemu współdziałania z
tymi państwami, organizacji politycznej Polaków w Niemczech, kształtu ustroju odrodzonego
państwa polskiego, roli różnych warstw i klas społecznych oraz grup zawodowych w
zyciu narodu, stosunku do kwestii robotniczej i chłopskiej, równouprawnienia kobiet,
bezpieczeństwa państwa, problemu mniejszości narodowych (zwłaszcza mniejszości niemieckiej),
repolonizacji polskich ziem zachodnich i północnych, wychowania młodzieży, roli
Kościoła w życiu narodu i państwa.
Przywódcy życia polskiego w zaborze pruskim wystąpili na forum Sejmu z żądaniem
utworzenia wolnej, niepodległej i zjednoczonej Polski z dostępem do morza. Sejm
Dzielnicowy nie proklamował oderwania ziem zaboru pruskiego lub ich części od Niemiec.
Wzywał natomiast państwa koalicji do podjęcia decyzji w tej sprawie w traktacie
pokojowym. Przywódcy polityczni byli przekonani, że Polacy nie mają dość sił, by
podjąć walkę orężną z zaborcą. Sprawę powrotu zachodnich i północnych ziem piastowskich
do Macierzy oddano w ręce koalicji, która "miała" spełnić marzenia zamieszkałych
tu Polaków. Akcentowano to także silnie w telegramach wysłanych przez Sejm do T.W.
Wilsona, G. Clemenceau, D. Lloyda George'a, V. Orlanda i F. Focha. Jednocześnie
wyrażono nadzieję, że przyjdzie niebawem czas, w którym Polacy w zaborze pruskim
złączą się z macierzą i w zgodnej współpracy działać będą dla dobra całej Rzeczypospolitej.
Stanowisko to podważało stanowisko tych polityków (zwłaszcza piłsudczyków), którzy
u progu II Rzeczypospolitej oskarżali Wielkopolan o dążenia separatystyczne. Sejm
Dzielnicowy wyraził pragnienie, aby w Warszawie utworzony został jak najprędzej
silny rząd koalicyjny, złożony z reprezentantów wszystkich głównych kierunków politycznych
w Polsce i z przedstawicieli ze wszystkich ziem polskich (z trzech zaborów). W uchwalonej
rezolucji oświadczono jednocześnie, że Sejm wypowiada się przeciw wszechwładzy państwa
w różnych dziedzinach życia publicznego, społecznego i kulturalnego. Sejm nie udzielił
jednak poparcia ówczesnemu rządowi w Warszawie. Zwracano uwagę, że władza Józefa
Piłsudskiego nie pochodzi z woli narodu, gdyż otrzymał ją od Rady Regencyjnej, która
była wytworem państw centralnych. Różne uwagi krytyczne kierowane wówczas pod adresem
Józefa Piłsudskiego i jego współpracowników były przede wszystkim wymownym przykładem
walki o władzę w odradzającym się państwie polskim, pomiędzy dominującymi w rządzie
warszawskim piłsudczykami a politykami związanymi z obozem endeckim i chadeckim,
którzy odgrywali ważną rolę polityczną w Poznaniu.
W ostatnim dniu obrad Sejmu (5 grudnia) wybrano 80 osobową Naczelną Rade Ludową.
Z niej wyłowiono prezydium, którego przewodniczącym został dr Bolesław Krysiewicz.
Wybrano tez organ roboczy w postaci Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. W jej skład
powołano: ks. Stanisława Adamskiego, Wojciecha Korfantego, Adama Poszwińskiego,
Józefa Reymera, Stefana Łaszewskiego i Władysława Seydę. Realizacja uchwał Sejmu
Dzielnicowego stwarzała na ziemiach zaboru pruskiego faktyczny system dwuwładzy,
możliwy do utrzymania tylko w warunkach ukształtowanych przez rewolucję w Niemczech.
Sejm Dzielnicowy nie został rozwiązany; w praktyce jednak już go nie zwoływano.
Jego autorytet przeszedł w całości na Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu,
który starał się organizować i kierować całokształtem pracy narodowej Polaków w
zaborze pruskim oraz podejmować zabiegi na forum międzynarodowym o powrót Wielkopolski,
Pomorza i Śląska w granice odrodzonego państwa polskiego.
W oparciu o podjęta przez Naczelną Radę Ludową uchwałę, Komisariat obwieścił w dniu
8 stycznia 1919 roku o pełnym przejęciu władzy cywilnej i wojskowej na wyzwolonych
przez powstańców obszarach oraz o obsadzeniu przez Polaków różnych urzędów prowincjonalnych.
Sejm Dzielnicowy stanowił więc ważne ogniwo w walce Polaków w zaborze pruskim o
powrót tego obszaru w granice odrodzonego państwa polskiego oraz w podejmowanych
przez nich wysiłkach zmierzających do zorganizowania tu zrębów władz polskich jeszcze
w okresie rządów zaborcy pruskiego. Stanowił on także ważne ogniwo w dziejach polskiej
myśli zachodniej. Do dorobku tej myśli sięgały w latach II Rzeczypospolitej różne
polskie organizacje i stowarzyszenia, instytucje oraz niektóre osoby zajmujące się
działalnością twórczą.
* Dworecki, Zbigniew. Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku. In: Przegląd Wielkopolski, nr 15-16, 1991 r. ISSN 0860-7540.